Một nghiên cứu mới cho thấy Covid-19 có thể gây mất chất xám và tổn thương mô não nhiều hơn so với tiến trình tự nhiên xảy ra ở những người chưa bị nhiễm virus.

Nghiên cứu này, công bố hôm thứ Hai (7/3/2022) trên tạp chí Nature, được cho là nghiên cứu đầu tiên liên quan đến những người đã trải qua quá trình quét não cả trước khi họ mắc bệnh Covid và vài tháng sau đó. Các chuyên gia về thần kinh không tham gia vào nghiên cứu trên cho biết việc này có giá trị cao và độc đáo, nhưng họ lưu ý rằng tác động của những thay đổi được chỉ ra là không rõ ràng và không nhất thiết cho thấy rằng, mọi người có thể bị tổn thương lâu dài hoặc chịu những thay đổi có thể ảnh hưởng sâu sắc đến suy nghĩ, trí nhớ hoặc nhiều chức năng khác.

Nghiên cứu này, được thực hiện nơi những người từ 51 đến 81 tuổi, cho thấy có hiện tượng co rút và tổn thương mô chủ yếu ở các vùng não liên quan đến chức năng khứu giác; các nhà nghiên cứu còn cho biết một vài khu vực trong số đó cũng tham gia vào các chức năng khác của não bộ.

Tiến sĩ Serena Spudich, trưởng khoa nhiễm trùng thần kinh và thần kinh học toàn cầu tại Trường Y khoa của Đại học Yale (Mỹ), người không tham gia vào nghiên cứu, cho biết:

“Đối với tôi, đây là bằng chứng khá thuyết phục cho thấy có điều gì đó thay đổi trong não của nhóm người bị Covid nói chung này.”

Tuy nhiên, bà lưu ý:

“Để đưa ra kết luận rằng điều này thể hiện một số ý nghĩa lâm sàng lâu dài đối với bệnh nhân, thì tôi nghĩ chỉ là một kiểu suy diễn. Chúng tôi không muốn công chúng sợ hãi và khiến họ nghĩ rằng, ‘Ồ, đây là bằng chứng cho thấy mọi người đều sẽ bị tổn thương não và không thể hoạt động như trước.'”

Nghiên cứu được tiến hành trên nhóm 785 người tham gia tại UK Biobank (Ngân hàng Sinh học Vương quốc Anh), một kho lưu trữ thông tin y tế và các dữ liệu khác về khoảng nửa triệu người ở Vương quốc Anh. Mỗi người tham gia đều phải trải qua hai lần quét não cách nhau khoảng ba năm, cộng với một số bài kiểm tra chức năng nhận thức cơ bản. Giữa hai lần quét của họ, có 401 người tham gia xét nghiệm dương tính với coronavirus, tất cả đều bị nhiễm trong khoảng thời gian từ tháng 3 năm 2020 đến tháng 4 năm 2021.

Ở nhóm đối chứng bên kia có 384 người tham gia khác, vì họ chưa bị nhiễm coronavirus và có các đặc điểm giống với những bệnh nhân bị nhiễm ở các lĩnh vực như tuổi, giới tính, tiền sử bệnh và tình trạng kinh tế xã hội.

Theo quá trình lão hóa bình thường, con người thường mất đi một phần nhỏ chất xám mỗi năm. Các nhà nghiên cứu cho biết, ở những vùng não liên quan đến trí nhớ, tình trạng mất chất xám điển hình hàng năm là từ 0,2% đến 0,3%.

Nhưng bệnh nhân Covid trong nghiên cứu này – tức là những người đã trải qua lần quét não thứ hai trung bình bốn tháng rưỡi sau khi bị nhiễm bệnh – mất nhiều chất xám hơn những người không bị nhiễm, nghĩa là bị mất thêm từ 0,2% đến 2% chất xám ở các vùng não khác nhau trong ba năm giữa các lần quét. Họ cũng mất nhiều thể tích não tổng thể hơn, và cho thấy nhiều mô bị tổn thương hơn ở một số khu vực nhất định.

Tiến sĩ Spudich, người đã nghiên cứu các tác động thần kinh của Covid, cho biết:

“Tôi thấy thật ngạc nhiên về số lượng chất xám bị mất và mức độ khái quát của nó.”

Bà nói thêm:

“Tôi không nghĩ mình sẽ chứng kiến một tỷ lệ phần trăm thay đổi nhiều như vậy.”

Những tác động này có thể đặc biệt đáng chú ý, bởi vì nghiên cứu liên quan đến hầu hết những người – giống như phần lớn bệnh nhân Covid trong dân số nói chung – bị ảnh hưởng nhẹ bởi tình trạng nhiễm bệnh Covid ban đầu của họ, không bệnh nặng đến mức cần phải nhập viện.

Tác giả chính của nghiên cứu này, Bà Gwenaëlle Douaud, giáo sư tại khoa thần kinh học lâm sàng tại Đại học Oxford (Vương quốc Anh), cho biết mặc dù số lượng 15 bệnh nhân phải nhập viện trong quá trình nghiên cứu này là quá nhỏ để có thể đưa ra các dữ kiện mang tính kết luận, nhưng kết quả nghiên cứu cho thấy tình trạng teo não của họ còn tồi tệ hơn những bệnh nhân bị nhẹ.

Những người bị Covid cũng cho thấy có sự suy giảm nhiều hơn những người không bị nhiễm bệnh trong một bài kiểm tra nhận thức liên quan đến khả năng chú ý và mức hiệu quả trong việc thực hiện một nhiệm vụ phức tạp. Nhưng giới chuyên gia bên ngoài và Tiến sĩ Douaud lưu ý rằng thử nghiệm nhận thức (được sử dụng trong nghiên cứu) còn thô sơ, nên nghiên cứu có mức hạn chế rất nhiều để có thể đi đến kết luận rằng, liệu việc mất chất xám và tổn thương mô não mà bệnh nhân Covid trải qua có ảnh hưởng gì đến kỹ năng nhận thức của họ hay không.

Tiến sĩ Benedict Michael, phó giáo sư chuyên về lĩnh vực nhiễm trùng thần kinh tại Đại học Liverpool (Vương quốc Anh), người cũng đang nghiên cứu về các tác động của tâm bệnh thần kinh do Covid và không tham gia vào nghiên cứu trên, cho biết:

“Không ai trong số họ được kiểm tra nhận thức đủ kỹ lưỡng để biết liệu họ có bị thiếu hụt đáng kể ở nhiều khu vực mà họ phát hiện thấy có những thay đổi về khối lượng não này hay không. Chúng tôi không biết rằng điều đó thực sự có ý nghĩa gì đối với chất lượng cuộc sống hoặc chức năng sống của bệnh nhân.”

Ví dụ như, mặc dù một số vùng mất chất xám lớn nhất là thuộc những khu vực liên quan đến khứu giác, bao gồm cả vỏ não trán ổ mắt (orbitofrontal cortex) và vùng hồi cận hải mã (parahippocampal gyrus), những chỗ đó cũng liên quan đến trí nhớ và nhiều chức năng thần kinh khác. Nhưng Tiến sĩ Douaud nói các bệnh nhân Covid không biểu hiện kém hơn những người không bị nhiễm trong các bài kiểm tra trí nhớ, mặc dù bà cho biết thêm rằng các bài kiểm tra trí nhớ mà họ thực hiện được thì rất ngắn gọn và chỉ có tính cơ bản.

Bài đánh giá nhận thức chính mà bệnh nhân Covid cho thấy có sự kém cỏi hơn, là bài kiểm tra tạo dấu vết (Trail Making Test – TMT), một loại bài tập kết nối các dấu chấm liên quan đến các chữ cái và con số xen kẽ. Bệnh nhân Covid mất nhiều thời gian hơn để hoàn thành nhiệm vụ, và điều này có thể cho thấy những điểm yếu về khả năng tập trung, tốc độ xử lý và các kỹ năng khác.

Tiến sĩ Douaud cho biết khả năng suy giảm này có liên quan đến tình trạng mất chất xám trong một vùng cụ thể của tiểu não (cerebellum). Nhưng Tiến sĩ Spudich cho biết nghiên cứu này lại không chứng minh được nguyên nhân và kết quả, khi bà cũng cho rằng tiểu não, nơi chủ yếu có liên quan đến khả năng cân bằng, phối hợp và chuyển động chi trong cơ thể, “không phải là cấu trúc não đầu tiên mà bạn nên nghĩ đến” để giải thích cho những thay đổi về khả năng giải quyết bài kiểm tra tạo dấu vết.

Tiến sĩ Douaud cho biết, một hạn chế đáng kể trong nghiên cứu này chính là các nhà nghiên cứu không có thông tin về các triệu chứng của người tham gia, bao gồm cả việc họ có mất khứu giác hay không. Các nhà nghiên cứu cũng không thể xác định được liệu có bệnh nhân nào bị chứng Covid kéo dài hay không, vì vậy không rõ liệu những phát hiện trên còn có liên quan đến tình trạng đó hay không.

Sự khác biệt giữa những người bị nhiễm và không bị nhiễm tăng lên theo độ tuổi. Ví dụ như, trong bài kiểm tra khả năng tìm dấu vết, hiệu suất hoàn thành tương tự nhau ở cả hai nhóm đối với nhóm người ở độ tuổi 50 và mới bước qua 60 tuổi, nhưng khoảng cách này đã mở rộng đáng kể sau đó. Tiến sĩ Douaud nói:

“Tôi không biết liệu đó có phải là do những người trẻ hơn sẽ phục hồi nhanh hơn, hay là họ không bị ảnh hưởng nhiều như ban đầu. Có thể là một trong hai lý do đó, hoặc có thể là cả hai.”

Tiến sĩ Michael cảnh báo rằng những phát hiện này không thể mang tính ngoại suy đối với nhiều người trẻ tuổi đang gặp phải tình trạng sương mù não hậu Covid và các vấn đề nhận thức khác. Và vì chất xám và tổn thương mô não chỉ được đo tại một thời điểm sau khi bị nhiễm trùng, nên ông nói “chúng ta không biết liệu đó có phải chỉ là một sự thay đổi thoáng qua mà sẽ có thể tốt hơn khi phục hồi hay không”.

Nhưng tác giả của nghiên cứu, và ngay cả giới chuyên gia bên ngoài (không tham gia nghiên cứu), đều cho biết phạm vi vùng não nơi bệnh nhân Covid bị mất chất xám nhiều hơn đã đặt ra những câu hỏi hấp dẫn.

Tiến sĩ Douaud nói:

“Không có phần nào trong não bộ giữ một chức năng riêng rẽ. Có những phần não ở những người tham gia bị nhiễm bệnh bị mất thêm chất xám không liên quan đến khả năng khứu giác, và có những phần liên quan đến khứu giác cũng quan hệ đến các chức năng khác của não.”

Nguyên nhân của những thay đổi nơi não bộ là không rõ ràng. Các tác giả của nghiên cứu đã đề cập đến những lý thuyết bao gồm chứng viêm não, bao gồm nhiều bằng chứng đã được tìm thấy trong các nghiên cứu khác, và “sự mất cảm giác” do khứu giác bị gián đoạn.

Tiến sĩ Avindra Nath, trưởng bộ phận về nhiễm trùng thần kinh tại Học viện Quốc gia về Rối loạn thần kinh và Đột quỵ (National Institute of Neurological Disorders and Stroke – Hoa Kỳ), người không tham gia vào nghiên cứu trên, cho biết một “câu hỏi rất quan trọng” khác là liệu những thay đổi xảy ra nơi não bộ có thể khiến bệnh nhân Covid dễ bị sa sút trí tuệ hoặc thiểu năng khác trong tương lai hay không.

Và trong khi giới nghiên cứu chưa tìm thấy những thay đổi tương tự về não ở những bệnh nhân bị viêm phổi nhưng phải không do Covid, Tiến sĩ Nath gợi ý nên tìm hiểu thêm ở những bệnh nhân nhiễm chủng coronavirus khác hoặc cúm, “để xem liệu những phát hiện này có gì khác biệt không so với Covid-19 hay các bệnh phổ biến khác.”

Tiến sĩ Spudich cho biết giá trị lớn nhất của nghiên cứu này có thể là chỉ báo cho thấy “có điều gì đó đã xảy ra trong não ở những người này”, và nói thêm rằng “Tôi nghĩ mọi người cảm thấy rằng nó quá mơ hồ, rất khó nhận định”.

Bà và các nhà khoa học khác cho biết giới chuyên gia hiện có thể tiếp tục nghiên cứu dựa trên những phát hiện này.

Tiến sĩ Michael thì cho biết:

“Đó là một nghiên cứu quan trọng, họ đã hoàn thành tốt công việc. Giờ đây chúng ta cần tiến hành các nghiên cứu thêm để xem xét chức năng nhận thức và các triệu chứng tâm thần, hành vi và hoạt động thần kinh, rồi tìm hiểu xem điều này có ý nghĩa gì với người bệnh.”