Lần đầu tôi đến Nga vào tháng Mười năm 2017, một lớp băng giá trái mùa đang bao phủ mặt đất nơi đây. Đó là khúc dạo đầu cho một mùa đông ngập tuyết – một tấm áo choàng trắng lấp lánh bao trùm cảnh vật, bắt đầu xuất hiện vào tháng Mười một và đến tháng Tư mới chịu tan đi.

Tôi say mê từng khoảnh khắc buốt giá của những trải nghiệm đầu tiên về mùa đông ở nước Nga. Tôi phát hiện ra rằng -10 độ là hoàn toàn dễ chịu, khoảng -15 độ thì vẫn còn sống được. Mức nhiệt độ thấp hơn nữa báo hiệu sự khắc nghiệt. Tôi sung sướng tận hưởng khoảng thời gian hai ba ngày khi nhiệt kế chạm mức -20 độ, và cái rét cắn thật đau vào bất cứ phần da thịt nào không có áo quần che chắn. Giá rét mê hoặc tôi, tôi tự cho phép mình phớt lờ những lời phàn nàn bất tận của người Moscow rằng thế là lại thêm một mùa đông ấm dị thường.

Vào năm 2018, mùa hạ huy hoàng kéo dài một cách đáng sợ sang tận tháng Mười. Khi mùa đông đến, trời chỉ lạnh nhẹ nhàng, thi thoảng mới xuống đến -10 độ. Năm tiếp theo, mùa đông không còn thực sự xuất hiện nữa. Thay vào đó, Moscow rơi vào một mùa thu dài lê thê trong sáu tháng, và một nỗi hãi hùng vây bủa về một điều gì đó thật kinh khủng đang diễn ra.

Tháng Mười hai năm đó không có tuyết – đây là lần đầu tiên chuyện này xảy ra trong trí nhớ của tất cả những ai còn sống. Mưa rơi vào tháng Giêng, một tháng mà lẽ ra kim nhiệt kế thường không vượt quá ngưỡng -15 độ. Vào tháng Hai, loài gấu tỉnh giấc ngủ đông sớm và hoa bắt đầu nở rộ. Đến tháng Ba, đại đô thị phương Bắc lạnh giá nhất thế giới này lại bước vào một mùa hè nóng bỏng nữa.

Trên lý thuyết, những điều này không có gì đáng ngạc nhiên cả. Vị trí ở vùng vĩ tuyến phương bắc và địa lý lục địa là hai yếu tố khiến khí hậu Nga đang ấm lên nhanh gấp 2,5 lần so với phần còn lại của Trái Đất. Tại một số nơi thuộc Bắc Cực, các ngưỡng bất thường về nhiệt độ trung bình đã bắt đầu chạm mốc cao hơn 3 độ so với mức bình thường trong lịch sử. Nước Nga thật sự đã đi vào quỹ đạo của các vòng lặp phản hồi độc địa của biến đổi khí hậu, đơn cử như việc tầng đất đóng băng vĩnh cửu tan ra để lộ bề mặt đất và mặt nước sẫm màu hơn ở bên dưới, và lớp đất, lớp nước này lại hấp thụ thêm nhiều nhiệt hơn từ bức xạ mặt trời, khóa chặt tương lai vào tình trạng ấm lên nhanh chóng. Chỉ riêng trong mùa hè gay gắt của năm 2020, rừng cháy ở Bắc Cực đã xả ra một lượng carbon tương đương với lượng xả thải của cả nước Ai Cập trong một năm.

Giới khoa học thất bại trong việc truyền đạt một sự thật sâu xa hơn: rằng một điều căn bản về nước Nga và tính cách Nga đang dần mất mát không thể vãn hồi được nữa. Trong một đất nước lúc nào cũng có biểu tình về rò rỉ hóa chất ở Hồ Baikal và các bãi rác ở vùng Bắc Cực, lạ kỳ thay sự biến mất của mùa đông lại thu hút rất ít sự chú ý. Người ta dễ suy ngẫm về các sự kiện hủy hoại môi trường riêng biệt và cụ thể hơn nhiều so với những biến chuyển từ từ thầm lặng của khí quyển. Với tôi, quá trình tăng nhiệt đã biến mùa thu thành một mùa than khóc thường niên, đầy lo sợ rằng có thể tôi đã chứng kiến mùa đông nước Nga cuối cùng đến và đi qua mất rồi.

Từ khi nước Nga có mặt trên đời, mùa đông ở đây vẫn luôn dài và lạnh lẽo. Thực sự điều này đã trở thành một phần của chất liệu văn hóa Nga, từ thú ẩm thực chuộng những món ăn béo và nhiều muối cho đến niềm yêu thích với áo khoác lông thú, rượu mạnh và nhà tắm hơi. Nhà thờ Chính thống giáo pha trộn cái lạnh của Nga vào trong nghi thức đạo Cơ đốc, mỗi tháng Giêng lại mời các con chiên nhảy xuống hồ nước đóng băng gần nhất để mô phỏng lễ rửa tội của Đấng Christ. Hầu hết lối sống của người Nga sẽ mất đi ít nhiều ý nghĩa nếu không còn phải chống chọi với một mùa đông lê thê và ảm đạm.

Thi thoảng, mọi chuyện cũng đi quá đà thành những trò lố của tệ quan liêu: năm ngoái, các xe ủi tuyết của thành phố được gửi vào dọn dẹp những con đường không có tuyết ở Moscow. Vì người ta đã lên ngân sách và phân công nhân sự cho hạng mục này, logic của hệ thống yêu cầu phải cào thứ tuyết vô hình khỏi những vỉa hè sáng sủa của thủ đô.

Khí hậu thay đổi cũng làm biến đổi cảm thức về lịch sử của đất nước. Học sinh Nga được dạy phải kính trọng Tướng Moroz, hay “Vị tướng Băng giá”, người hùng khí tượng đã nhiều lần can thiệp cứu nước Nga khỏi các cuộc tấn công của quân Teuton, quân Napoleon và quân Đức Quốc xã sau này.

Hãy tưởng tượng một cuộc tấn công vào tổ quốc trong tương lai sẽ không bị tuyết và băng ngăn chặn, như cách mà băng tuyết đã cứu Moscow trong mùa đông năm 1941, sự tưởng tượng ấy đe dọa một bản sắc dân tộc được nuôi dưỡng bằng những sự tích về vinh quang quân sự. Vào tháng Giêng 2020, Alexey Zhuravlyov, Phó Chủ tịch Viện Duma Quốc gia, người nổi tiếng là đặc biệt cuồng nhiệt với chủ nghĩa dân tộc ngay cả so với những nghị sĩ khác của Duma, tuyên bố rằng thời tiết ấm áp trái mùa là kết quả của một loại “vũ khí khí hậu” tối tân của Hoa Kỳ, có mục đích làm gián đoạn mùa đông của nước Nga.

Vào tháng Mười hai năm 2019, chính quyền Moscow đưa ra một quyết định đơn giản: vờ như mùa đông đã về. Với các dự báo cùng thống nhất rằng thời gian sau đó sẽ không có tuyết, một khối lượng lớn tuyết nhân tạo được chuyển về rải khắp các khu trung tâm thu hút khách du lịch lộng lẫy nhất của thành phố. Vào đêm giao thừa, Tổng thống Putin đọc bài diễn văn truyền thống mừng năm mới trước điện Kremlin với bối cảnh đằng sau là tuyết trắng đẹp đến không thể tin nổi. Thông điệp đã rõ: lợi ích quốc gia đòi hỏi phải có mùa đông, bất chấp thiên nhiên có thể đem mùa đông ấy lại hay không.

Đó là một tinh thần mà có lẽ Lev Gumilyov, người con trai bị ghẻ lạnh của thi sĩ Anna Akhmatova, lúc còn sinh thời sẽ hưởng ứng. Từ trước khi qua đời vào năm 1992, Gumilyov đã ghi dấu ấn như nhà sử học có ảnh hưởng nhất của nước Nga hiện đại qua việc cổ xúy những tư tưởng của chủ nghĩa Bá quyền Á-Âu (Eurasianism), mà ngày nay đã trở nên phổ biến trong giới tinh hoa ở Moscow. Với Gumilyov, căn bản của đặc tính quốc gia đến từ nền khí hậu. Các đặc điểm của đất nước là do môi trường tự nhiên quyết định. Người Nga, được nhào nặn bằng những mùa đông dài băng giá, sẽ không tránh khỏi xung đột với các dân tộc đến từ những vùng khí hậu ấm áp hơn của châu Âu, và do đó phải tìm kiếm bằng hữu đích thực ở xứ tuyết Siberia. Tuy nhiên, Gumilyov cũng nói rõ rằng nếu khí hậu thay đổi, thì đất nước chắc chắn sẽ thay đổi theo.

Gần đây trên một chuyến tàu khởi hành từ Moscow, đâu đó giữa một thảo nguyên miền nam nước Nga vàng nâu khô cháy sau một mùa hè tưởng chừng bất tận, còn nóng và khô hơn mùa hè trước đó, tôi tìm về với Alexander Pushkin.

Không có một đại thi hào nào mang đậm tinh túy tính cách Nga như nhà văn bảnh bao xấu số của thế kỷ 19 này. Có lẽ ông là tác giả hiện đại đầu tiên đối xử với tiếng Nga như một ngôn ngữ thi ca nghiêm túc chứ không phải là một loại thổ ngữ thô kệch của giới bình dân, và sự nhuần nhuyễn vô song của Pushkin với tất cả những lắt léo và vi tế của thứ ngôn ngữ này làm cho các tác phẩm của ông gần như không thể dịch ra được tiếng nước ngoài đúng nghĩa, và những tác phẩm trác tuyệt ấy trở thành bất hủ trong niềm tự hào mãnh liệt của người Nga.

Lần giở một cuốn truyện ngắn, tôi dừng lại ở Cơn bão tuyết, một câu chuyện lãng mạn về những nhầm lẫn xoay quanh tiểu thư quý tộc Maria Gavrilovna. Trong một đêm tuyết rơi dày đặc, thứ tuyết xối xả làm tê liệt mọi giác quan mà bất cứ người Nga nào cũng từng quen thuộc, người yêu tương lai của Maria đã đi lạc vào một nhà thờ và tình cờ làm lễ cưới cô, bốn năm trước khi họ được chính thức giới thiệu với nhau.

Ngày nay, bối cảnh mùa đông trong truyện của Pushkin ngày càng có vẻ xa lạ và cổ xưa như những nhân vật quý tộc trẻ vô lại và các buổi vũ hội linh đình mà ông thường mô tả. Ở nhiều vùng phía châu Âu của nước Nga, những cơn bão tuyết kiểu như thường gặp trong văn vần của Pushkin giờ đã ra đi vĩnh viễn. Theo dự báo của các mô hình khí hậu hiện thời, đến giữa thế kỉ này, chúng cũng sẽ rời bỏ vùng Moscow và rút về sau rặng núi Urals. Ngay cả nếu mùa đông nước Nga bằng cách nào đó có thể bám trụ lại vùng Siberia vốn là thành trì của nó, việc mùa đông này rút lui khỏi những nơi khác sẽ để lại một đất nước hoàn toàn khác, xa lạ hẳn với những nền tảng văn hóa cũ. Xứ sở của Pushkin sẽ không còn nữa.

Nhưng giờ đây, hầu hết người Nga đang để tâm trí vào chuyện khác. Các bộ trưởng và học giả nói rằng đất nước đang có vị thế vững mạnh để thu lợi từ những mùa canh tác nông nghiệp kéo dài hơn, và con đường biển xuyên qua vùng Bắc Cực sẽ sớm mở ra khi băng ở đây tan hết. Ngay cả con số ngày càng gia tăng những người thừa nhận nỗi lo về mùa đông mỗi năm một nóng cũng sẽ trấn an bản thân họ rằng năm vừa rồi cũng chỉ là một năm bất thường kinh dị mà thôi, rồi năm tới mọi thứ sẽ bình thường trở lại. Sau cùng thì chẳng có thứ tính cách nào tiêu biểu cho dân tộc Nga hơn là sự kiên cường trơ như đá vững thành đồng trước thảm họa sắp đến. Điều đó tương tự như câu sáo ngữ cổ xưa mà người Nga yêu thích, rằng “hy vọng là cái chết đi sau cùng.”